Video hướng dẫn cha mẹ và cán bộ y tế dạy trẻ đối phó với các vấn đề cảm giác:
Giới thiệu:
Điều hòa cảm giác hay khả năng tiếp nhận, xử lý và đáp ứng các thông tin về cảm giác là nền tảng quan trọng trong sự phát triển của trẻ. Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc phản ứng phù hợp với các loại thông tin về cảm giác và điều này có thể ảnh hưởng đến các hoạt động và sinh hoạt của trẻ.
Các thông tin trong quá trình tiếp nhận cảm giác:
Các hệ thống giác quan được liệt kê sau đây. Chúng ta khá quen thuộc với 3 giác quan đầu tiên. Tuy nhiên, 2 giác quan sau ở bên trong, chúng ta không nhìn thấy được và sẽ được mô tả chi tiết hơn:
Xúc giác (chạm/sờ)
Thính giác (nghe)
Thị giác
Vị giác và khứu giác (vị và mùi)
Nhận thức của cơ thể: Đây là khả năng con người cảm nhận được vị trí của cơ thể mình, có cảm nhận xem cơ bắp có đang co giãn ở mức hợp lý và các khớp có đang ở tư thế đúng để thực hiện hoạt động hàng ngày không.
Tiền đình hay cảm giác di chuyển: Các thụ thể cảm giác thăng bằng nằm ở bên trong tai chúng ta, kiểm soát sự cân bằng và di chuyển của mắt, giúp chúng ta biết mình đang đứng thẳng, nằm hay đang quay.
Thay vì có phản ứng phù hợp, trẻ tự kỷ có thể phản ứng theo hai cách khác nhau với các loại kích thích:
Tìm kiếm cảm giác: Đứa trẻ có thể luôn thích thú hoặc tìm kiếm cảm giác mới, thường xuất hiện ở những trẻ hiếu động và có nhu cầu tiếp xúc với các kích thích liên tục.
Tránh cảm giác: Trẻ có thể rất ghét nhiều loại cảm giác, trẻ phản ứng như thể trẻ đang trong cơn đau (khóc, la hét hoặc đánh) hoặc đơn giản là đi ra chỗ khác. Do vậy trẻ hạn chế tiếp xúc với các loại kích thích, thường xuất hiện ở trẻ lờ đờ và chậm phản hồi.
Gợi ý để đối phó với các vấn đề cảm giác:
Bước 1: Xác định trẻ thuộc nhóm tìm kiếm hay tránh cảm giác.
Bạn có thể sử dụng Bảng kiểm đánh giá cảm giác (trong file đính kèm) để biết hành vi khác lạ của con bạn thuộc nhóm tìm kiếm hay tránh cảm giác.
Khi biết hành vi của trẻ thuộc nhóm nào, bạn sẽ xây dựng các hoạt động, nhiệm vụ phù hợp để giúp trẻ điều hòa cảm giác
Bước 2: Cho trẻ tham gia các trò chơi cảm giác:
Vai trò của cha mẹ không đơn giản là ngăn chặn trẻ thể hiện các hành vi không phù hợp do trẻ quá nhạy cảm hoặc quá bị kích thích với cảm giác nào đó. Chúng ta nên hướng dẫn trẻ cách để cảm nhận được các giác quan đó thông qua một số cách chơi phù hợp.
Nói chung, trẻ thuộc nhóm tìm kiếm cảm giác sẽ đòi hỏi tiếp xúc nhiều hơn bình thường với các kích thích mà trẻ đang tìm kiếm. Trong khi nhóm tránh cảm giác sẽ đòi hỏi các tiếp xúc chậm, dần dần với các kích thích mới – mà trẻ cho là mối đe dọa.
Ví dụ, nếu một trẻ thích bôi thức ăn lên người, có thể trẻ đang tìm kiếm cảm giác về xúc giác. Bởi vậy, chúng ta có thể dạy trẻ sử dụng màu vẽ bằng ngón tay (loại màu vẽ chuyên để vẽ bằng ngón tay), hoặc đi bơi để kích thích xúc giác thay thế cho hành vi không phù hợp này.
Bước 3: Sử dụng chế độ điều hòa cảm giác:
Chế độ điều hòa cảm giác là phương pháp đảm bảo rằng giác quan của trẻ được kích thích một lượng vừa đủ trong suốt một ngày. Điều này cơ bản đòi hỏi cha mẹ lựa chọn các hoạt động cho xúc giác, thính giác, vị giác, khứu giác, tiền đình và quan sát phản ứng của trẻ với mỗi hoạt động (hoạt động đó làm dịu trẻ hay kích thích trẻ).
Khi chúng ta quan sát các phản ứng của trẻ cho mỗi hoạt động, chúng ta có thể sử dụng các hoạt động làm dịu nếu trẻ đang mất bình tĩnh nhất hay tăng động nhất. Các hoạt động mang tính kích thích có thể sử dụng khi trẻ đang không tỉnh táo hay phản ứng chậm chạp.
Chế độ điều hòa cảm giác đòi hỏi sự quan sát kỹ lưỡng phản ứng của trẻ với các tình huống khác nhau và khả năng dạy trẻ cách thức để tự điều chỉnh cảm giác. Chúng ta muốn trẻ có thể tự điều chỉnh bằng cách sử dụng từ ngữ hay tranh hoặc bằng vận động (nhảy trên tấm bạt lò xo, hoặc đẩy xe cút kít) hoặc nếu trẻ muốn nghỉ ngơi êm dịu (nghỉ ngơi trên túi xốp, nghe nhạc). Sử dụng một lịch trình có hình ảnh của các hoạt động điều hòa cảm giác sẽ rất hữu ích (xem Giao tiếp thông qua hình ảnh).
Chúng ta quen nhắc đến nghe, nhìn, chạm, ngửi nếm khi nhắc tới giác quan. Ít người chú ý là còn có 2 điều quan trọng nữa, đó là:
- Cảm giác bản thể: biết vị trí thân thể mình, độ căng cơ bắp, các khớp...
- Tiền đình: giữ thăng bằng, cảm nhận được cơ thể đang đứng hay nằm ngang, xoay...
Trẻ tự kỷ thường hay có các vấn đề giác quan, mà lại không đủ khả năng diễn đạt cho ta hiểu. Vì vậy mà cần cố gắng quan sát trẻ để tìm ra các vấn đề đó. Biểu hiện của trẻ lại rất khác nhau. Có trẻ nhạy bén cảm giác đến mức thấy đau và bịt tai khi nghe âm thanh lớn, có lúc không chịu mặc quần áo, không chịu đắp chăn. Có trẻ lại bị trơ lì cảm giác, ngã không khóc. Có trẻ thì đi tìm cảm giác, ví dụ như Khoai lúc 3 tuổi luôn uống bia một cách thèm thuồng. Có trẻ lại né tránh cảm giác, không muốn ai chạm vào mình. Nếu bị những rối loạn cảm giác bản thể và tiền đình, trẻ thường bị hạn chế rất nhiều thứ từ vận động đến giao tiếp, và có thể luôn luôn có cảm giác bất an. Những rối loạn này rất khó quan sát thấy. Đôi khi cha mẹ không biết lại xử lý hành vi hoàn toàn sai với con, mắng oan con.
Đối với những trẻ có nhiều rối loạn giác quan, cha mẹ nên tìm sự giúp đỡ của nhà chuyên môn, chứ khó có khả năng tự học được. Tuy nhiên cha mẹ cũng phải tìm hiểu để có khả năng quan sát con, phát hiện ra các hành vi do rối loạn cảm giác, để thông báo và hỏi nhà chuyên môn cách điều hòa cho trẻ. Không thể phó mặc nhà chuyên môn vì họ không gần con nhiều như cha mẹ. Cha mẹ cũng có thể áp dụng một số lời khuyên sau:
- Chuyển những hành vi không thích hợp do rối loạn giác quan sang hành vi thích hợp. Ví dụ với một em hay vọc tay nghịch thức ăn rồi bôi trét khắp nơi (tìm cảm giác), nên dạy trò chơi dùng ngón tay để vẽ tranh, tô màu. Với một em gặp ai cũng sờ tay lên mũi người ta (tìm cảm giác hơi thở đưa ra), dạy bơm bóng bay và chơi với cái bơm...
- Cho trẻ chơi những trò như nhảy trên thảm lò xo, nhà bóng... Tập vài động tác kéo giãn cơ khớp thông thường.
Các bạn nhớ vào xem video để nghe giảng viên nói cặn kẽ hơn và có hình ảnh minh họa cho phần này nhé.
